Ñe'ẽ
mba'e ijeheguíva he'ise peteĩ térã hetave mba'e / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ñe'ẽ térã ñe'ẽngue ha'e mba'e he'iséva peteĩ mba'e ha ja'éva ñande juru rupi. Jepivénte ñe'ẽnguéra oje'ejoa ñe'ẽjoajúpe ha upéicha hesakãve opavavépe imba'e he'iséva. Ñe'ẽryrúpe ikatu jajuhu ñe'ẽnguéra he'iseha.
Jaiporu avei ñe'ẽ jahaívo, taha'e ha'éva kuatia, kombutadóra térã oimeraẽhápe. Jahaíramo jaiporúvo achegety, ñe'ẽ ha'e taikuéra oñemoĩjoáva, ikatúva oñemoñe'ẽ ha oikuaauka imba'e he'iséva. Ñe'ẽte ambuéva ndoiporúiva achegety, ha'eháicha Chinañe'ẽ, ojeiporu mba'ehero ha'éva umi ñe'ẽ.
Oĩ ñe'ẽ ikatu he'ise heta mba'e, techapyrã "ha'ã" ikatu he'ise ojetepysóvo, ojehugávo, oñemba'emedívo, oñetanteávo térã ojehechaukávo opavavépe tembiasagua'u. Ñe'ẽ koichagua ojehero "ñe'ẽ herajojáva". Oĩ avei umi ñe'ẽ he'isejojáva, ha'éva umi ñe'ẽ ojehai ambuéva ha katu he'isévape ojoja (inimbe ha tupa, techapyrã), ha umi ñe'ẽ he'ise'avýva, ha'éva umi ñe'ẽ ojehai ambuéva ha oñombojovake (porã ha vai, techapyrã).[1]
Oĩ ñe'ẽ ikatu jahai ambueháicha, ha'éva techapyrã jekopyty/jekupyty, pichy/pychy, moakã/myakã, ndojavýi umíva ha ikatu jaiporavo mba'épa jaiporúta. Avei oĩ ñe'ẽ peteĩ tai mante orekóva, techapyrã "ã" (he'iséva ko'ãva), "a" (ko'ápe) ha y. Jahaívo ñe'ẽnguéra, ñamoĩ va'erã ijapytépe pa'ũmi, upéicha ikatu oñemoñe'ẽ porãve.
Ikatu ñamoheñói ñe'ẽ pyahu ñambohéra hag̃ua mba'e oimeraẽva, ñambojoapývo ñe'ẽ oĩmava voi peteĩ ñe'ẽme, ha upekuévo iñambue ijysaja, techapyrã, ñe'ẽte'ypy (ñe'ẽ + tee + ypy), tavayguarekuái (táva + ygua + rekuái), apytu'ũkuaaty (apytu'ũ + kuaa + aty), térã ñamoambuévo pe he'iséva peteĩ ñe'ẽ oĩmava voi peteĩ ñe'ẽme, techapyrã, kavaju (jeja'o), tĩso'o (ñenupã), kũremói (vare'a), tãirasy (tapicha ay). Avei heta ñe'ẽ oñemoheñoihague ñe'ẽra'ãnga (calco) rupive, péicha ojehecha mba'épa he'ise pytagua ñe'ẽme ha uperire ojejapo ijoguaha, techapyrã, ta'ãngambyry (televisión), pumbyry (teléfono) ha avakuaaty (antropología).
Ñe'ẽ vorekuéra ojehero ñe'ẽpehẽ (sílaba), umíva niko tyapu oñemoĩjoávagui ijapopyre, techapyrã ñe'ẽ "Vikipetã" oreko irundy ñe'ẽpehẽ (vi + ki + pe + tã), ko'ã ñe'ẽpehẽ ryapu ojehero taipu (fonema).