Aral dənizinin quruması
From Wikipedia, the free encyclopedia
Aral dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi— 20-ci əsrin ikinci yarısında Aral dənizinin su həcminin 90%-nin itirilməsi və onun yerində Aralqum səhrasının yaranması ilə bağlı antropogen-təbii ekoloji fəlakətdir. Müasir alimlərin hesablamalarına görə, Aral dənizinin səviyyəsinin azalmasına antropogen amillərin təsiri 70%-dən çoxdur. Aral bölgəsində kənd təsərrüfatının inkişafı, ilk növbədə suvarılan sahələrdə pambıqçılığın intensiv becərilməsi ilə əlaqədar kəskin tənəzzül başlandı. Əkin sahələrini suvarmaq üçün 1960-cı illərə qədər Aral dənizini qidalandıran Amudərya və Sırdərya çaylarının bütün su ehtiyatı paylanmışdı, çoxsaylı su anbarları və kanallar su təchizatı və buxarlanma arasında balansı pozdu. 1985-1986-cı illərdə dəniz səviyyəsi 53 m-dən 41 m-ə (Baltik dənizinin səviyyəsinə nisbətən) düşdü, Berq boğazı qurudu, Aral iki müstəqil su anbarına - Böyük və Kiçik su anbarına bölündü. 2002-ci ilə qədər səviyyə daha 10 m aşağı düşdü, 2006-cı ildə Böyük Aral dənizindən dərin su hissəsi - keçmiş Tşe-Bas körfəzi ayrıldı. 1960-2009-cu illər arası Aral dənizinin sahəsi 67,499 km²-dən 6,700 km²-ə qədər azaldı.
Ümumdünya Meteorologiya Assosiasiyasının məlumatına görə, Aral dənizinin quruması 20-ci ən böyük antropogen ekoloji böhranlarından biridir. Dənizin keçmiş sərhədlərindən 100 km-ə qədər radiusda iqlim kəskin kontinental xarakter almış, yağıntıların miqdarı bir neçə dəfə azalmış, tuqay meşələri məhv olmuş, 130-dan çox heyvan və 30 növ balıq yox olmuşdur. Toz fırtınaları quru dəniz yatağından qumu və orada yığılmış kimyəvi çirkləndiriciləri uzun məsafələrə aparır. Tozun ötürülməsi Aral dənizi bölgəsinin əhalisi arasında tənəffüs, göz, xərçəng və digər xəstəliklərin dəfələrlə artmasına səbəb olub.
Bundan əlavə, balıqçılıq və gəmiqayırma sənayesinin dayanması səbəbindən sakinlər kütləvi işsizliklə üzləşiblər. Əgər Amudərya və Sırdərya səth axımı suyun istifadəsi tamamilə dayandırılsa, əvvəlki dəniz səviyyəsini bərpa etmək üçün 100 ildən çox vaxt lazım olacaq. Hövzənin beş ölkəsi - Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan və Türkmənistan - Avropa İttifaqı və digər dövlətlərin dəstəyi ilə Aral dənizinin qismən bərpası üçün layihələr həyata keçirir, lakin siyasi və iqtisadi səbəblərdən səylərdə birlik əldə oluna bilmir. Müasir alimlər Aral dənizinin dirçəlməsini qeyri-mümkün hesab edirlər.