لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ سەر ئێران
From Wikipedia, the free encyclopedia
لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ سەر ئێران پێکھاتبوو لە سێ ھەڵمەتی مەغۆلەکان دژی ئێران لە نێوان ساڵانی ١٢١٩ بۆ ١٢٥٦ (٦١٦–٦٥٤ی کۆچی) ئاماژەیە بە ئەم ھەڵمەتانە کۆتاییان بە حکوومەتە ناوخۆیییەکانی خورازم شا و ئیسماعیلییەکانی عەلاموت و ئەتابەکانی سەلجوق ھێنا و لە شوێنی ئەوان پیاوسالاری موغەکان لە ئێراندا جێگیرکران.
چەنگیزخان دوای داگیرکردنی چین و بەشێک لە ئاسیای ناوەڕاست دەبێتە دراوسێی خوریزم شا. جەنگیزخان دەیویست ڕێگای بازرگانی لە نێوان خورازم شا و خاکی چین بکاتەوە. سەرەتا ڕێزی لە سوڵتان محمد خوارازم شا گرت، بەڵام کارە دوژمنکارانەی ئەو بووە ھۆی توڕەیی موغڵخان و ھێرشی بۆ سەر وڵاتانی ئیسلامی. لەشکرکێشی مەغۆلەکان دوای کۆمەڵکوژی ٤٥٠ کاسبکاری مەغۆل لە شاری ئەتارار دەستی پێکرد. یەکەم ھەڵمەت لە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٢١٩ (پاییزی ٥٩٨ی کۆچی) ساڵی ٦١٦ی کۆچی) و لە سەردەمی جەنگیزخان دەستی پێکرد. ھەر لەو ساڵەدا سوڵتان محمد خوریزم شا لەگەڵ سوپایەکدا دەچێت بۆ شەڕکردن لەگەڵ مەغۆلەکان بەڵام لەلایەن جوجی کوڕی جەنگیزەوە شکستی ھێنا و دواتر بڕیاریدا خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی سوپای مەغۆلەکان بەدوور بگرێت. جەنگیز دوو سەرکردەی سەربازی خۆی نارد بۆ دەستگیرکردنی سوڵتان محەممەد. ساڵی دواتر سوڵتان محمد لە سەر تەختی مردنیدا جەلال دین خوریزم شای وەک جێنشینی خۆی ھەڵبژارد و جەلال دینیش دوای مردنی باوکی بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵ دژی سوپای مەغۆلەکان وەستایەوە. ھەڵمەتی دووەم لە ساڵی ٦٢٦ی کۆچی. لەژێر فەرمانی ئوغتای قان و لەژێر فەرمانی جەرمگون نووین بوو. ئەم ھەڵمەتە بە مەبەستی کۆتایی ھێنان بە بەرخۆدانی جەلالەدین خورازم شا و داگیرکردنی خاکەکانی ژێر دەسەڵاتی خورازمشا ئەنجامدرا. لە کۆتایی ئەم دوو لەشکرکێشییەدا مەغۆلەکان کۆتاییان بە دەسەڵاتی خوریزمشاکان لە ئێران ھێنا و زۆرێک لە شارەکانی ئێران وەک توس و نیشابور بە تەواوی وێران بوون و گەلەکەیان کۆمەڵکوژ کران. ڕێگای وێرانکاری تەنیا لە باکوور و باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران سنووردار نەبوو، شارەکانی دامغان و ڕەی و قوم و قەزوین و حەمدان و مەراغە و ئەردەبیلیش لە ناوەند و ڕۆژاوای ئێران ھێرش کرایە سەر.
ھەڵمەتی سێیەم بە لەشکرکێشی ھالاکو خان بۆ سەر ئێران لە ساڵی ١٢٥٤ی زایینی (٦٥٤ کۆچی) دەستی پێکرد، کە ٤٠ ساڵ دوای شکست و ھەڵاتنی سوڵتان محەممەد خوریزم شا. لەم ھەڵمەتەدا ھەڵەکو خان داگیرکردنی قەڵاکانی ئیسماعیلی کردە ئامانجی یەکەمی خۆی. ھەروەھا ڕوکنودین خورشا کە دوا خوداوەندی مەرگ بوو، یارمەتی ھەڵەکوی دا بۆ داگیرکردنی ئەم قەڵایانە؛ بەڵام، لە کۆتاییدا، خۆی دوای داگیرکردنی ئەم قەڵایانە کوژرا. بەم شێوەیە حوکمڕانی خوداوەندەکانی مردن کۆتایی ھات. پاشان ھەڵەکوخان لە ساڵی ١٢٥٨ی زایینی (٦٥٦ کۆچی) بەرەو ئا) بەغدا ڕێپێوانێکی کرد و لەگەڵ ڕووخانی بەغدا، خەلافەتی عەباسی دوای نزیکەی ٥١٨ ساڵ کۆتایی ھات. تەنھا دوای ئەم سەرکەوتنە بوو کە فەرمانڕەواکانی مەغۆل لەبری ئەوەی لەناویان بەرن، ھەوڵیاندا حوکمڕانی بەسەر خەڵکدا بکەن.
بەرگری لە گەل لە یەکەم داگیرکاریی مەغۆلەکاندا ئەوە دەردەخات کە لە یەکەم داگیرکاریدا شارە جۆراوجۆرەکان بە توندی بەرەنگاری لەشکرکێشی مەغۆلەکان بوونەتەوە، بەڵام بێ وەفای سەرکردەکانی وڵات و سوپا و نەبوونی فەرماندەیەکی خاوەن ئیمکانات، ھەڵاتن و… ناڕێکی خوریزمشا. ھەموو ئەم بەرگریکارانە ڕێگەیان نەدا بە ئەنجامێکی یەکلاکەرەوە بگات. لەشکرکێشی مەغۆلەکان زیاتر لە خەسارەکانی ئابووری و کولتووری و ڕۆحانی لێکەوتەوە. لەم ھێرشەدا چەندین کتێبخانەی وەک ناوەندە زانستی و ڕۆشنبیرییەکان سووتێنران و وێران بوون. زۆرێک لە شارە گەورەکان وێران بوون و ناوەندەکانی گەشەپێدانی فیکری بۆ کەمترین ئاست کەمکرانەوە. داماڵینی دانیشتووان و دەستبەسەرداگرتن و ڕاگواستنی پیشەوانانی ئێرانی بۆ مەنگۆلیا بووە ھۆی چەقبەستوویی ئابووری لە ئێران، ھەروەھا وێرانبوونی ڕێڕەوی ئاو و ڕێڕەوی ئاوی - کە بەدرێژایی سەدەکان بنیات نرابوون - بووە ھۆی چەقبەستوویی کشتوکاڵ. دوای لەشکرکێشی مەغۆلەکان، زۆرێک لەو زانایانەی کە لە داگیرکاری ڕزگاریان بوو، کۆچیان کرد بۆ ناوچە سەلامەتترەکان کە بەھۆی داگیرکارییەوە بەجێیان ھێشتووە، وەک ئاسیای بچووک و ھیندستان. ھە ڕوە ھا یە کێک لە کاری گە ڕییە کانی دیکە ی بازرگانی خێرا بوو بە درێژایی ڕێگای ئاوریشم لە نێوان ئێران و چین و وڵاتانی ڕۆژاوای ئێران بەھۆی دامە زراندنی یە ک حکوومە تی مە غۆل و پاراستنی ڕێگاکان.