ايران
From Wikipedia, the free encyclopedia
ایران کي اۊن ٚ رسمي نام، ايران ٚ ايسلامي جؤمۊري ايسه، ايته پيله کيشور خۊرخۊسي آسیا مئن ايسه. ايران ۱,۶۴۸,۱۹۵ کيلۊمتر مۊربع پيلئکي أمرأ، مئنيخۊرتاو ٚ دۊوؤمي پيله کيشوره. ايران خۊرخۊسي کلسيا جه آذرباىجان ٚ جؤمۊري ؤ أرمنستان، کلسيا جه کاسپي درىا، خۊرتاوي کلسيا جه تۊرکمنستان، خۊرتاو ٚ جه أفغانستان ؤ پاکستان، نسا جه فارس ٚ خليج ؤ عؤمان ٚ درىا ؤ خۊرخۊس ٚ جه عراق ؤ تۊرکيه سامانان-أ فأرسه. أ کيشور ايته استراتژيک ٚ جيگا مئن قرار بيگيتهدره ؤ هؤرمؤز ٚ تنگه کي اۊن ٚ نسا نهأ ايته مۊهم ٚ مسير نفت ٚ اينتقال ٚ وأسي ايسه. ايران ٚ جمعيت ۸۳٫۵ ميليۊن نفر-أ دواره ؤ تئران، أ کيشور ٚ مرکز ؤ پيلهترين شأر ايسه. ايران ٚ رسمي زوان فارسي ايسه ولي أ کيشور ٚ دۊرۊن پۊر قؤم ؤ طاىفه زيوه ؤ هرته خۊشان ٚ مخصۊص زوان ؤ گۊىش ٚ أمرأ گب زنئده. ايران ٚ ايسلامي جؤمۊري خۊ أساسي قانۊن ٚ مئن، ايسلام-أ ايران ٚ رسمي دين ؤ شيعه-یأ ني اۊن ٚ رسمي مذهب اعلام بۊگۊده ؤ مردۊم ني ويشتر هأ دين ؤ مذهب-أ دۊمبال کۊنئده.
ايران ٚ ايسلامي جؤمۊري ايران |
||||||
---|---|---|---|---|---|---|
ميللي شعار: استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی | ||||||
ميللي سۊرۊد: مهر خاوران |
||||||
مرکز | تئران | |||||
رسمي زوان | فارسي | |||||
رائج ٚ زوانان | ۵۳٪ فارسي ۱۸٪ آذرباىجاني ؤ تۊرکي زوانان ۱۰٪ کۊردي ۷٪ گيلکي ؤ گلکي ۶٪ لؤری ۲٪ بلۊچي ۲٪ عربي ۲٪ باخي زوانان (أرمني، آسۊري، گؤرجي، لکي، سمناني، تالشي) |
|||||
نژادي جرگهئن | فارس، آذرباىجاني، گيلک، مازندراني، کۊرد، لؤر، بلۊچ، عرب | |||||
دين | ايسلام (رسمي) | |||||
أهالي نام | ايراني | |||||
حکۊمت ٚ نؤع | ايسلامي جؤمۊري | |||||
حاکمان • رابر • ريئيس جؤمۊر • ريئيس جؤمۊر ٚ أولي معاون • مجلس ٚ ريئيس • قضائيه قوه ريئيس • نگهبان ٚ شؤرا دبير |
سید علي خامنهاي سید ابراهيم رئيسي محمد مخبر محمدباقر قاليباف غلامحسین محسني اژهاي أحمد جنتي |
|||||
مقننه قوه | ||||||
- | أعلا مجلس | نگهبان ٚ شؤرا | ||||
- | سفلا مجلس | ايسلامي شؤرا مجلس | ||||
تاريخي دؤرهئن • ماد • هخامنشيئن • أشکانيئن • ساسانيئن • بۊىهئن • صفويئن • أفشاريئن • زنديان • قاجاريئن • پهلويئن • ۱۳۵۷ انقلاب • أساسي قانۊن ٚ تصويب • أساسي قانۊن ٚ اصلاح |
۶۷۸ پ. م ۵۵۰ پ. م ۲۴۷ پ. م ۲۲۴ م ۹۳۴ م ۸۸۰ ۱۱۱۴ ۱۱۲۹ ۱۱۷۵ ۲۴ آذر ۱۳۰۴ ۱۷ دی ۱۳۵۶ - ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ۱۲ آذر ۱۳۵۸ ۶ مرداد ۱۳۵۸ |
|||||
پيلئکي | ||||||
- | پيلئکي | ۱,۶۴۸,۱۹۵کيلۊمتر مربع (۱۸اؤم) | ||||
- | آو (٪) | ۷/۰۷ | ||||
جمعیت | ||||||
- | سرشۊماري (دی ۱۳۹۹) | ۸۳,۵۶۰,۱۶۲ (۱۷اؤم) | ||||
- | جمعيت ٚ تراکؤم | ۵۰ نفر ايته کيلۊمتر مربع مئن[1]/km۲ (۱۲۶اؤم) | ||||
جيديپي | (تخمين ۲۰۱۹) | |||||
- | مجمۊع | ۱/۰۰۷ تريليۊن دؤلار[2] (۱۸اؤم) | ||||
- | سرانه | ۱۷/۶۶۲ دؤلار[3] (۶۶اؤم) | ||||
جيني شاخص (۲۰۱۶) | ۴۰/۰[4](متوسط) | |||||
اچديآی (۲۰۱۸) | ۲۰۱۸ (بالا) (۶۵اؤم) | |||||
پۊل ٚ واحد | ريال (IRR ) |
|||||
زمات ٚ جيگا | ىۊتيسي ۳:۳۰+ (جهاني ساعت+۳:۳۰) | |||||
- | تاوستاني (DST) | ىۊتيسي ۴:۳۰+ (جهاني ساعت) | ||||
تقويم | خۊري تقويم | |||||
فرانئن ٚ ور | راست | |||||
اينترنتي دامنه | ir. | |||||
تلفؤن ٚ پيش شۊماره | +۹۸ | |||||
برق | ||||||
- | وؤلتاژ | ۲۴۰~۲۲۰ وؤلت | ||||
- | فرکانس | ۵۰ هرتز (یوروپلاگ، شوکو) |
ايران ٚ مئن باستاني تمدؤناني ايلام ؤ جيرؤفت ٚ مأنستن نهأبۊد. أول بار کي ايران ٚ فلات ايته حکۊمت ٚ جير متحد بۊبؤست ماد ٚ پادشاهي زمات ٚ مئن بۊ کي اۊن ٚ تاريخ هفتصد سال ميلاد ٚ قبل-أ واگرده. شش قرن ميلاد ٚ قبل ٚ مئن پيله کۊرؤش هخامنشي ايمپراتۊري-أ بنا بۊگۊده ؤ ايته جه تاريخ ٚ پيلهترين ايمپراتۊريان-أ چأگۊده. مقدۊني اسکندر چارته قرن ميلاد ٚ قبل ٚ مئن ايران ؤ أ ايمپراتۊري-أ فتح بۊگۊده ؤ ايران ايته جه ىۊنان ٚ ايمپراتۊري مملکتان بۊبؤست. أشکانيئن سه قرن ميلاد ٚ قبل سلۊکيان-أ کي ايته ىۊناني حکۊمت بۊ شکست بدأد ؤ دۊواره ايران ٚ حکۊمت اۊن ٚ بۊمي مردۊم ٚ دس دکفت. ميلادي سۊوؤمي قرن ٚ مئن ساسانيئن بامؤد قۊدرت ٚ سر ؤ چارصد سال ٚ ره ايران ٚ مئن حکۊمت بۊگۊدئد ؤ مزديسنا-یأ خۊشان ٚ أصلي دين قرار بدأد. ايران ساسانيئن ٚ زمات هميشک رۊم ٚ أمرأ جنگ دۊبۊ ؤ هأن باعث بۊبؤسته بۊ کي ايران ضعيف ببه. هفتؤمي ميلادي قرن ٚ مئن مۊسلمانان ساساني ايمپراتۊري-أ فترکستد ؤ ايران-أ ساسانيئن ٚ جه بيگيتد ؤ ايسلام-أ اۊن ٚ مئن رواج بدأد. ايسلامي خلافت ٚ زمات ٚ جه تا سيزدهؤمي قرن، أدبي، علمي ؤ هۊنري کۊنۊشان ايران ٚ مئن رؤنق دأشتي ؤ ايران ٚ مردۊم ايسلام ٚ زرين زمات ٚ مئن پۊر تأثير دأشتيد. نؤهؤمي ميلادي قرن ٚ مئن دۊواره ايراني حۊکۊمتان، ايسلام ٚ پسي بامؤد کار ٚ سر ؤ دهؤمي قرن ٚ مئن تۊرکان کۊچ بۊگۊدئد ايران ؤ گلف گلف خۊشان ٚ ره ايران ٚ مئن حۊکۊمت ني تشکيل بدأد. سيزدهؤمي ميلادي قرن مؤغؤلان ايران-أ فترکستد ؤ ايلخانان ٚ حکۊمت کار ٚ سر بامؤ ؤ بأزين ني ايران تیمۊري ايمپراتۊري دس دکفت.
صفويئن خۊشان ٚ دؤره مئن ايقتصاد-أ رؤنق بدأد ؤ ايران ٚ سامانسران-أ ايمن بۊگۊدئد. صفويئن ٚ زمات ٚ مئن بۊ کي ۹ قرن ٚ پسي ايته مستقل ؤ بۊمي حۊکۊمت ايران-أ خۊ دس بيگيته ؤ کيشور ٚ رسمي مذهب-أ شيعه بۊگۊده ؤ هۊ زمات تا هأسأ شيعه ايران ٚ غالب ٚ مذهب ايسه. صفويئن ٚ پسي، زنديئن ؤ أفشاريئن ايران ٚ سر حؤکۊمت بۊگۊدئد. قاجاريئن ٚ زمات، ايران رۊسيه أمرأ ور دکفت ؤ اۊشان ٚ جنگان ٚ مئن ايران پۊر جه خۊ شأران ؤ اۊستانان-أ دواخته. ۱۲۸۰ شمسي دهه مئن مشرۊطه جۊمبش ايران ٚ مئن قۊدرت بيگيفت ؤ مشرۊطه أساسي قانۊن ايران ٚ مئن ايجرا بۊبؤست. ۱۳۰۴ سال ٚ دۊرۊن پألوي حۊکۊمت کار ٚ سر بامؤ کي اۊن ٚ بنانئأنکس ني رضاشا بۊ. أ دؤره ايران ٚ مئن پيله ايصلاحات ايجاد ؤ کيشور ٚ زيرساخت تقويت بۊبؤست. محمدرضا پهلوي ني هأ سياست-أ خۊ دؤره مئن پيش بيگيته ؤ ايران ٚ ايقتصاد پۊر رؤشد ؤ رؤنق بيگيفت. بأزين ني اي سري دليلان ٚ وأسي مردۊم أ حۊکۊمت ٚ جه ناراضي بۊبؤستد تا أنکي ۱۳۵۷ سال ٚ مئن رؤحالله خؤمىني ايته ايسلامي اينقلاب ٚ أمرأ پادشايي حۊکۊمت-أ بيگاده ؤ ايران ٚ ايسلامي جؤمۊري حۊکۊمت ايجاد بۊبؤسته. ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ شمسي سالان ٚ مئن عراق ايران ٚ أمرأ ايته پيله جنگ بۊگۊد کي ايران ٚ ايقتصاد ؤ مردۊم ٚ زيوش ٚ کیفيت ٚ سر پۊر منفي أثر بنأبۊ. هأسأ ايران ٚ رابر سید علي خامنهاي ايسه کي خؤمىني پسي رابر بۊبؤسته ؤ ايسلامي جؤمۊري دۊوؤمي رابر ايسه. ايران، مۊتحد ٚ ميللتان ٚ سازمان، ايقتصادي ايلجار ٚ سازمان، ايسلامي ايلجار ٚ سازمان ؤ اؤپک ٚ سازمان ٚ مئن عۊضوه ؤ خۊ منطقه مئن ايته جه پيله قۊدرتان ايسه. ايران خدماتي، صنعتي ؤ کيشاورزي بخشان ٚ مئن زيرساخت دأره کي أ کيشور ٚ ايقتصاد ٚ ىارايي-أ بۊجؤر بؤره ولي أ کيشور ٚ ايقتصاد ٚ پيله بخش هله نفت ؤ گاز ٚ سر تمرکؤز دأره ؤ مالي فساد ني جه باخي اۊن ٚ ايقتصاد ٚ ايرادان ايسه. ايران طبيعي منبعان ٚ نظر ٚ جه پۊر غني ايسه ؤ اؤپک ٚ عۊضوان ٚ مئن سوؤمي پيله نفت ٚ ذخيره-یأ دأره.