Մասնակից:O'micron/Սևագրություն1
From Wikipedia, the free encyclopedia
Ադրբեջան, պաշտոնական անվանումը՝ Ադրբեջանի Հանրապետություն (ադրբ.՝ Azərbaycan Respublikası), ինքնիշխան պետություն Հարավային Կովկասում՝ արևելյան Եվրոպայի և հարավարևմտյան Ասիայի խաչմերուկում։ Արևելքում ափերը ողողում են Կասպից ծովի ջրերը, հյուսիսում սահմանակցում է Ռուսաստանի Դաշնությանը, հյուսիս-արևմուտքում՝ Վրաստանին, արևմուտքում՝ Հայաստանին և Արցախի Հանրապետությանը, իսկ հարավում՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը։ Խորհրդային տարիներին Ադրբեջանին բռնակցված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը, որպես էքսկլավ, հյուսիսում և արևելքում շրջապատված է Հայաստանով, հարավում և արևելքում սահմանակցում է Իրանին, իսկ հյուսիս-արևմուտքում ձգվում է շուրջ տաս կմ երկարությամբ սահմանը ռազմավարական դաշնակից Թուրքիայի հետ։
- Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Ադրբեջան (այլ կիրառումներ)
Ադրրբեջանի Հանրապետություն Azərbaycan Respublikası |
||||
---|---|---|---|---|
|
||||
Ազգային օրհներգ՝ Azərbaycan Marşı Ադրբեջանի քայլերգ (տառադարձություն) Ազերբայչան մարշը |
||||
|
||||
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք | Բաքու | |||
Պետական լեզուներ | ադրբեջաներեն | |||
Էթնիկ խմբեր | ադրբեջանցիներ, լեզգիներ, ռուսներ, թալիշներ և այլն[1] | |||
Կառավարում | Նախագահական հանրապետություն[2] | |||
- | Նախագահ | Իլհամ Ալիև | ||
- | Ադրբեջանի փոխնախագահ | Մեհրիբան Ալիևա | ||
- | Վարչապետ | Նովրուզ Մամեդով | ||
Ձևավորում | ||||
- | Մուսավաթական Ադրբեջանի ստեղծում | մայիսի 28, 1918 | ||
- | Խորհրդային Ադրբեջանի ստեղծում | ապրիլի 28, 1920 | ||
- | Անկախացումը Խորհրդային Միությունից | օգոստոսի 30,1991 (հռչակված) | ||
- | Անդամակցումը Միավորված Ազգերի Կազմակերպությանը | մարտի 2, 1992 | ||
- | Սահմանադրության ընդունում | նոյեմբերի 12, 1995 | ||
- | Ջրային (%) | 1.6 | ||
Բնակչություն | ||||
- | 2018 նախահաշիվը | 9,911,646[3] (91-րդ) | ||
ՀՆԱ (ԳՀ) | 2018 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $175 միլիարդ[4] (72-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $17,857[4] (71-րդ) | ||
ՀՆԱ (անվանական) | 2018 գնահատում | |||
- | Ընդհանուր | $39.207 billion [4] (110-րդ) | ||
- | Մեկ շնչի հաշվով | $4,097[4] (110-րդ) | ||
Ջինի (2018) | 31.8 | |||
ՄՆԶԻ (2018) | 0.759 (78-րդ) | |||
Արժույթ | Մանաթ (₼) (AZN) | |||
Ժամային գոտի | AZT (UTC+04) | |||
Ազգային դոմեն | .az | |||
Հեռախոսային կոդ | +994 |
Ադրբեջանական առաջին պետական միավորումը՝ Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետությունը, ստեղծվել է 1918 թվականի մայիսի 28-ին՝ Անդրկովկասյան սեյմի փլուզման հետևանքով։ Մուսավաթական Ադրբեջանը դարձել է ժողովրդավարական առաջին երկիրը իսլամադավան աշխարհում։ 1920 թվականին Ադրբեջանը գրավվել է խորհրդային կարմիր բանակի կողմից[5]՝ վերածվելով Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի։ Խորհրդային իշխանությունների օրոք՝ 1921 թվականի մարտի 16-ին, Կրեմլի իշխանության կողմից Խորհրդային Ադրբեջանին է բռնակցվում պատմական Հայաստանի մաս կազմող Նախիջևանը, իսկ հուլիսին՝ Արցախը։ Ադրբեջանի ներկայիս հանրապետությունը ստեղծվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 30-ին ընդունված անկախության հռչակագրի համաձայն՝ Խորհրդային Միության կազմալուծման նախօրեին[6]։ 1988 թվականին սկսվում է Արցախյան շարժումը, որը վերաճում է բաց պատերազմի։ Արցախյան պատերազմի ավարտից հետո Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզն ու հարակից յոթ շրջանները միավորվում են դե ֆակտո անկախ Արցախի Հանրապետության կազմի մեջ։ Արցախյան հիմնահարցն ու երկրի միջազգային ճանաչումը ներկայումս համարվում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության առանցքային խնդիրը[7][8][9][10]։
Ադրբեջանը կիսանախագահական կառավարմամբ ունիտար պետություն է[2], որը համարվում է Միավորված Ազգերի Կազմակերպության, Եվրախորհրդի, Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպության, ԵԱՀԿ-ի, ՆԱՏՕ-ի «Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագրի, Թյուրքական խորհրդի և մի շարք այլ միջազգային կազմակերպությունների անդամ[11][12][13][14]։ Ադրբեջանը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի ՄԱԿ-ի անդամ 158 պետությունների հետ[13]։ Գլխավոր ռազմաքաղաքական դաշնակիցներն են Թուրքիան, Թուրքմենստանը, Ղազախստանը, Իրանը, Ռուսաստանը և Վրաստանը։ Հայաստանի և Ադրբեջանի դիվանագիտական հարաբերությունները խզված են։ Հայաստանի քաղաքացիների Ադրբեջան մուտք գործելն արգելված է։ Ադրբեջանի ներկայիս անվանումը Իրանի հետ հակասությունների առիթ է հանդիսանում, քանի որ վերջինիս կողմից իրանական երկրամասի անվան կրկնօրինակումը ենթադրում է տարածքային հավակնություններն այդ հողերի նկատմամբ։ Ներկայիս Ադրբեջանը բազմազգ և բազմակրոն պետություն է։ Բնակչության մեծամասնությունն ադրբեջանցիներն են (91%), որոնք դավանում է շիա իսլամ[15]։ Խոշոր ազգային փոքրամասնություններն են լեզգիները, ռուսները, թալիշները, ավարները, թաթարները և վրացիները։ Չնայած նրան, որ Ադրբեջանը համարվում է իսլամադավան պետություն, այնուամենայնիվ, երկրի բնակչության 53%-ն իրեն համարում է աշխարհիկ։ Ալկոհոլն ու մուսուլմանական կրոնում անթույլատրելի համարվող մյուս սահմանափակումները Ադրբեջանում թույլատրելի են և նույնիսկ վաճառքի ենթակա են[16][17][18][19]։
Ադրբեջանը զարգացած արդյունաբերական երկիր է՝ տնտեսական զարգացման[20] և գրագիտության[21] բարձր ցուցանիշով, ինչպես նաև գործազրկության ցածր մակարդակով[22]։ Երկրի տնտեսությունը հիմնված է նավթարդյունաբերության և արտասահմանյան ներդրումների վրա։ Ազգային արժույթը մանաթն է։ Այնուամենայնիվ, երկրի իշխող կուսակցությունը՝ «Նոր Ադրբեջան»-ը, բազմիցս մի շարք միջազգային կառուցների կողմից մեղադրվել է պատմակեղծարարության, ավտորիտարիզմի և մարդու իրավունքների խախտման մեջ[23]։ Ժողովրդավարությունն Ադրբեջանում ունի բավականին ցածր մակարդակ։