Ítalía
land í Suður-Evrópu / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ítalía (ítalska: Italia), opinbert heiti Ítalska lýðveldið (Repubblica Italiana), er land í Suður-Evrópu. Landið liggur aðallega á Appenínaskaga sem gengur til suðausturs út í Miðjarðarhafið og minnir í lögun dálítið á stígvél. Að norðan nær landið allt upp í Alpafjöll. Lönd sem liggja að Ítalíu eru Frakkland, Sviss, Austurríki og Slóvenía. Einnig umlykur Ítalía tvö sjálfstæð ríki, San Marínó (sem er nálægt austurströndinni og Rímíní) og Vatíkanið eða Páfagarð, sem er hluti af Róm. Campione d'Italia er útlenda Ítalíu í Sviss. Róm er höfuðborgin og stærsta borg landsins. Íbúar Ítalíu eru um 58 milljónir og landið er þriðja fjölmennasta aðildarríki Evrópusambandsins.
Lýðveldið Ítalía | |
Repubblica italiana | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Þjóðsöngur: Il Canto degli Italiani | |
Höfuðborg | Róm |
Opinbert tungumál | Ítalska |
Stjórnarfar | Lýðveldi |
Forseti | Sergio Mattarella |
Forsætisráðherra | Giorgia Meloni |
Stofnun | |
• Sameining | 17. mars 1861 |
• Lýðveldisstofnun | 1. janúar 1948 |
Evrópusambandsaðild | 25. mars 1957 |
Flatarmál • Samtals • Vatn (%) |
71. sæti 301.340 km² 1,24 |
Mannfjöldi • Samtals (2022) • Þéttleiki byggðar |
23. sæti 58.853.482 201,3/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 2021 |
• Samtals | 2.106 millj. dala (13. sæti) |
• Á mann | 43.376 dalir (29. sæti) |
VÞL (2019) | 0.892 (29. sæti) |
Gjaldmiðill | Evra (€) |
Tímabelti | UTC+1 (+2 á sumrin) |
Þjóðarlén | .it |
Landsnúmer | +39 |
Mikill fjöldi þjóða og menningarsamfélaga hafa staðið á Ítalíu frá fornu fari. Ýmsar fornþjóðir bjuggu þar sem í dag er Ítalía, og einn hópur þeirra þróaði ítalísk mál. Frá upphafi klassískrar fornaldar stofnuðu Föníkumenn og Grikkir nýlendur við strendur og á eyjum í kringum Ítalíu.[1] Forn-Grikkir stofnuðu það sam kallað var Magna Graecia á Suður-Ítalíu. Á sama tíma stóðu ríki Etrúra og Kelta á Mið- og Norður-Ítalíu. Ítalískur ættbálkur sem nefndist Latínar lögðu smám saman undir sig stærra landsvæði um miðjan skagann í kringum borgina Róm. Rómaveldi lagði síðan undir sig allan skagann og eyjarnar og stóran hluta Evrópu, Mið-Austurlanda og Norður-Afríku næstu aldirnar. Rómaveldi kom á Rómarfriði og breiddi út Rómarrétt, rómverskar hefðir, tækni, trúarbrögð, byggingarlist, myndlist og bókmenntir.[2][3]
Rómaveldi klofnaði í Vestrómverska keisaradæmið, þar sem latína var töluð, og Austrómverska keisaradæmið, þar sem gríska var töluð. Vestrómverska keisaradæmið féll vegna innrása þjóða úr norðri á Þjóðflutningatímabilinu á ármiðöldum. Á síðmiðöldum blómstruðu borgríki um alla Ítalíu vegna fjármálastarfsemi, verslunar og sjóflutninga á Miðjarðarhafi.[4] Þessi litlu ríki auðguðust sem milliliðir í verslun við Asíu og nutu oft mikils frjálsræðis, þótt þau heyrðu að nafninu til undir stærri ríki.[5] Endurreisnin hófst á Ítalíu og breiddist þaðan til annarra hluta Evrópu. Á endurreisnartímanum fór áhugi vaxandi á húmanisma, landkönnun, raunvísindum og myndlist. Á þeim tíma blómstraði ítölsk menning, en efnahagslegt mikilvægi svæðisins minnkaði þegar nýjar siglingaleiðir til Asíu voru uppgötvaðar.[6] Ítalíustríðin á 15. og 16. öld leiddu til þess að Ítalía skiptist í mörg örríki sem heyrðu undir erlendar konungsættir og nutu minna sjálfstæðis en áður.
Í kjölfar frönsku byltingarinnar og Napóleonsstyrjaldanna í upphafi 19. aldar hófst barátta fyrir sameiningu Ítalíu í eitt þjóðríki. Eftir sjálfstæðisbaráttu var konungsríkið Ítalía formlega stofnað árið 1861.[7] Iðnvæðing Norður-Ítalíu hófst í stórum stíl eftir sameininguna og undir lok aldarinnar gerðist Ítalía nýlenduveldi.[8] Norður-Ítalía nútímavæddist hratt meðan Suður-Ítalía glímdi við fátækt og vanþróaðan landbúnað á stórjarðeignum. Á þessum tíma fluttust stórir hópar Ítala til Ameríku í leit að tækifærum.[9] Ítalía var í liði með bandamönnum í fyrri heimsstyrjöld, en vonbrigði með niðurstöður stríðsins og ótti við byltingu verkafólks leiddu til valdatöku fasista árið 1922. Ítalía gerðist síðan bandamaður Þýskalands nasista og eitt af öxulveldunum í síðari heimsstyrjöld. Eftir ósigur fasista og hernám Ítalíu var konungdæmið afnumið og lýðveldi stofnað. Eftir erfiðleika í kjölfar stríðsins hófst ítalska efnahagsundrið með miklum vexti iðnframleiðslu á 6. áratug 20. aldar.[10]
Ítalía er háþróað iðnríki sem er með 9. stærsta hagkerfi heims að nafnvirði, áttunda mesta þjóðarauð heims og þriðja stærsta gullforða heims. Landið situr hátt á listum yfir lönd eftir lífslíkum, lífsgæðum,[11] gæðum heilbrigðisþjónustu[12] og menntun. Landið er stórveldi í sínum heimshluta[13][14] og hefur mikil áhrif á heimsvísu[15][16] í efnahagslegu, hernaðarlegu, menningarlegu og stjórnmálalegu tilliti. Ítalía er einn af stofnaðilum Evrópusambandsins og fjölda annarra alþjóðastofnana, eins og Sameinuðu þjóðanna, Atlantshafsbandalagsins, OECD, Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu, Alþjóðaviðskiptastofnuninni, G7 og G20, Miðjarðarhafsbandalaginu, Latínubandalaginu, Evrópuráðinu, Schengen-bandalaginu og fleirum. Ítölsk vísindi og menning, tíska og listir, matargerð og íþróttir, lögfræði, fjármálastarfsemi og verslun, hafa lengi haft mikil áhrif um allan heim.[17] Ítalía er fimmta mest heimsótta ferðamannaland heims og á flesta staði á Heimsminjaskrá UNESCO (58).