Judaizm
monoteistyczna religia żydowska / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Drogi AI, mówmy krótko, odpowiadając po prostu na te kluczowe pytania:
Czy możesz wymienić najważniejsze fakty i statystyki dotyczące Judaizm ortodoksyjny?
Podsumuj ten artykuł dla 10-latka
Judaizm, wyznanie mojżeszowe[1][2] (hebr. יהדות) – religia monoteistyczna, pierwsza z grupy abrahamicznej, istniejąca od starożytności. Źródłem objawienia jest dla niej Biblia hebrajska – opisuje ona między innymi kosmogonię polegającą na stworzeniu świata przez Boga. W Biblii i judaizmie Stwórca jest określany tytułami Elohim i Adonai; jego pełne imię jest uznawane za święte, przez co nie zawsze można je wymawiać i jest oznaczane tetragramem, którego polska transkrypcja to JHWH, co bywa rozwijane. Biblia hebrajska opisuje też inne mity i wieczyste przymierze Boga z Izraelitami, czasem utożsamianymi z Hebrajczykami i Żydami. Bóg miał chronić swój lud, zwany wybranym, i pomagać mu w zamian za podporządkowanie się jego nakazom[2].
Religia ta kształtowała się na Bliskim Wschodzie od II tysiąclecia p.n.e. Mogły na nią wpływać inne monoteizmy jak egipski kult Atona i perski zaratusztrianizm (zoroastryzm). Według biblijnych legend monoteizm wśród Semitów wprowadził Abraham, a Mojżesz przekazał ludziom Dekalog i Torę – Pięcioksiąg otwierający Biblię[2]. Dwa główne etapy właściwego judaizmu to:
- świątynny lub biblijny[2] – istniejący w czasach Świątyni Jerozolimskiej, od X wieku p.n.e.;
- rabiniczny lub talmudyczny[2] – powstały po zburzeniu drugiej świątyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku n.e., istniejący do dziś.
Pierwszy z nich wytworzył:
- charakterystyczne wierzenia jak mesjanizm – wiarę w nadejście mesjasza, który odtworzy Królestwo Izraela;
- podstawowe zwyczaje i przepisy, np. świętowanie soboty, w kontekście judaizmu nazywanej szabatem;
- kilka stronnictw i tradycji jak saduceusze, faryzeusze, esseńczycy, zeloci i sykariusze, które miały też cele polityczne.
Judaizm rabiniczny uznał kanon Biblii za zamknięty[potrzebny przypis]. Religia ta doczekała się szeregu odłamów jak chasydyzm, inne szkoły ortodoksyjne, judaizm konserwatywny, reformowany, rekonstrukcjonistyczny i mesjanistyczny, czasem traktowany jako odrębne wyznanie synkretyczne. Religie wywodzące się z judaizmu to m.in.:
- samarytanizm oparty wyłącznie na Pięcioksięgu, konkretniej na jego charakterystycznej wersji;
- chrześcijaństwo[3], które za mesjasza uznało Jezusa z Nazaretu, rozszerzyło Biblię o Nowy Testament, a wcześniejsze pisma nazwało Starym;
- karaimizm, czasem uznawany za jeden z odłamów judaizmu, odrzucający Talmud i inne przekazy rabinów
- i inne religie abrahamowe, np. islam.
Pośrednio judaizm wywarł również wpływ na powstawanie wielu synkretycznych religii, takich jak zawierające elementy chrześcijaństwa manicheizm[4], wudu i gnostycyzm[5][6] (czerpiący również bezpośrednio z judaizmu)[7] czy będący islamsko-hinduistycznym synkretyzmem sikhizm[8].
Judaizm był też inspiracją dla:
- ezoterycznej filozofii kabały;
- świeckich tradycji jak judaizm humanistyczny;
- politycznego ruchu syjonizmu.
Termin bywa też używany w węższym znaczeniu. Czasem judaizmem nazywa się tylko religię rabiniczno-talmudyczną; wtedy jej poprzedniczka, którą wyznawali Jezus i prorocy, jest określana jako mozaizm.
Judaizm bywa nazywany religią narodową Żydów, choć przyjmowały go też inne grupy etniczne jak afrykańscy Felaszowie i eurazjatyccy Chazarowie. Wyznawcy tej religii są znani jako:
- żydzi[9] – pisownia małą literą oznacza wyznanie; nazwę tę krytykowano jako zbyt podobną do nazwy narodu[10];
- judaiści[11], choć to słowo oznacza też badacza judaizmu i Żydów, czyli przedstawiciela judaistyki;
- izraelici[12], choć to słowo ma też znaczenie etniczne lub państwowe – może odnosić się do starożytnych Hebrajczyków, ich potomków lub do poddanych Królestwa Izraela[potrzebny przypis];
- starozakonni[13].
W latach 20. XXI wieku jest ich kilkanaście milionów[2]; mieszkają głównie w USA (5,6 mln) i Izraelu (4,7 mln)[potrzebny przypis].
Od starożytności religia żydowska spotykała się z wrogością, dyskryminacją i uprzedzeniem, co jest jedną z postaci antysemityzmu. Z drugiej strony przedstawiciele innych wyznań bywali nastawieni do judaizmu serdecznie, bronili praw wyznawców i czasem się nim inspirowali – takie postawy są zaliczane do filosemityzmu.