Planaid neughrianagh
planaid çheumooie jeh Corys ny Greiney / From Wikipedia, the free encyclopedia
Ta planaid neughrianagh çheet er planaid çheumooie jeh Corys ny Greiney. Va noteyn screeuit sheese er y chied 'eanish jeh planaid neughrianagh ayns 1917, agh cha row enney currit er ec y traa shen. Haghyr y chied chronneydys feerit ayns 1992. Va planaid elley, va cronnit ayns 1988, feerit ayns 2003. Rere 1 Sauin 2023, ta 5,521 planaidyn neughrianagh feerit ayns 4,070 coryssyn planaidagh, lesh 885 coryssyn as ny smoo na un phlanaid ayns dagh corys.[1][2] T'eh jerkit dy vow Fodreayrtan Spoar James Webb (JWST) magh ny smoo planaidyn neughrianagh, as tooilley fysseree bentyn rish planaidyn neughrianagh, goaill stiagh cummey, foaynooyn çhymmyltaghtoil as cummys y vea.[3]
Shymmey aght cronnaghey planaidyn neughrianagh t'ayn. Va'n chooid smoo jeh planaidyn neughrianagh feddynit magh liorish fotomeadraght hessenagh as spectroscoipaght Doppler, agh cha nel bai baght leayr oc ta foayraghey cronnaghey planaidyn faggys da'n rollage; myr shen, ta 85% jeh planaidyn neughrianagh t'er cronnaghey soit çheusthie jeh'n chryss chiangley tidee.[4] Ayns shiartanse dy chooishyn, va coryssyn yl-phlanaidagh feddynit magh mygeayrt rollage.[5] Ta mysh 1 as dagh 5 rollage gollrish y Ghrian[lower-alpha 1] goaill stiagh planaidyn "jeh mooadys y Dowan"[lower-alpha 2] 'sy chryss yn-vaghey.[lower-alpha 3][6][7] Gra dy vel 200 billoonyn dy rollageyn ayns Raad Mooar Gorree,[lower-alpha 4] t'eh oolit dy vel 11 villoon planaidyn jeh mooadys y Dowan ayns Raad Mooar Gorree as cummys y vea ayn, girree dys 40 billoonyn dy phlanaidyn my vel shin coontey planaidyn ta cruinlaghey crivassanyn jiarg 'syn earroo.[8]
She Draugr (ta enmyssit PSR B1257+12 A ny PSR B1257+12 b chammah) y planaid neughrianagh sloo, ta daa cheayrt ny smoo na glout yn Eayst. She HR 2562 b y planaid smoo er y NASA Exoplanet Archive,[9][10][11] as eh 30 keayrtyn ny smoo na glout Jupiter. Ansherbee, rere keeayllaghtyn ennagh elley da planaid (bunnit er co-lheie çheshveanagh y deuterium), t'eh ro-vooar dy ve coontit myr planaid as foddee dy nee crivassan dhone t'eh. Ta fir jeh ny planaidyn cruinlaghey nyn rollage ny sloo na un oor, agh ta fir elley cruinlaghey feie thousaneyn dy vleeantyn. Ta fir jeh ny planaidyn neughrianagh cho foddey voish y rollage oasteyragh dy vel eh doillee gra dy vel ad kianglt r'ee.
Ta begnagh dagh planaid neughrianagh er ny ve feddynit magh ayns Raad Mooar Gorree. Ansherbee, ta feanish ayn dy vel planaidyn neughrianagh ayn ayns co-rollageyssyn elley.[12][13] Ta ny planaidyn neughrianagh s'niessey soit 4.2 sollys-vleeantyn (1.3 parsecyn) voish y Dowan as t'ad cruinlaghey Proxima Centauri, y rollagey s'niessey da'n Ghrian.[14]
Ta feddynys planaidyn neughrianagh er ny chur dy mooar rish yn anaase ayns ronsaghey magh y vea neuhallooinagh. S'mooar yn anaase er lheh ayns planaidyn ta cruinlaghey 'sy chryss yn-vaghey raad foddee shiu çheet er ushtey ushlagh er yn eaghtyr, roie-chonaant da'n vea myr ta fys ain. Ansherbee, ta studeyrys yn yn-vaghey planaidagh coontey ram faghteyryn elley tra t'eh reaghey jeshid planaid da'n vea.[15]
Ta planaidyn rouailtagh çheet orroosyn nagh vel cruinlaghey rollage erbee. Ta lheid corpane shen coontit myr ronney elley jeh planaidyn, foawir ghas er lheh ta coontit myr crivassanyn fo-ghoan.[16] T'eh graït dy vel ny smoo na billoonyn dy phlanaidyn rouailtagh ayn.[17][18]