Sovétríkin
From Wikipedia, the free encyclopedia
Sovétríkin eða Ráðstjórnarríkin (rússneska: Советский Союз Sovetskíj Sojúz), formlegt heiti Sambandsríki sósíalískra sovétlýðvelda (Союз Советских Социалистических Республик Sojúz Sovetskíkh Sotsíalístítsjeskíkh Respúblík, skammstafað СССР SSSR) var sambandsríki með sósíalíska stjórnarskrá í Austur-Evrópu og Asíu sem var stofnað árið 1922 og leystist upp árið 1991.
Sambandsríki sósíalískra sovétlýðvelda | |
Союз Советских Социалистических Республик (Sojúz Sovetskíkh Sotsíalístítsjeskíkh Respúblík) | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Kjörorð: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! (Rússneska) Verkamenn allra landa sameinist! | |
Þjóðsöngur: Internatsjónalinn (til 1944) Gímn Sovetskogo Sojúza | |
Höfuðborg | Moskva |
Opinbert tungumál | Ekkert (rússneska í reynd) |
Stjórnarfar | Flokksræði |
Leiðtogi | Vladímír Lenín (fyrstur) Míkhaíl Gorbatsjov (síðastur) |
Nýtt ríki | |
• Stofnun | 1922 |
• Upplausn | 1991 |
Flatarmál • Samtals |
1. sæti 22.402.200 km² |
Mannfjöldi • Samtals (1991) • Þéttleiki byggðar |
3. sæti 293.047.571 13,08/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 1990 |
• Samtals | 2.700 millj. dala (2. sæti) |
• Á mann | 9.200 dalir |
Gjaldmiðill | sovésk rúbla |
Tímabelti | UTC +3 til +11 |
Þjóðarlén | .su |
Stjórnmálakerfi Sovétríkjanna var einsflokkskerfi þar sem Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna var við völd fram til ársins 1990. Enda þótt Sovétríkin ættu að heita sambandsríki sovétlýðvelda (sem voru 15 talsins eftir 1956) með Moskvu sem höfuðborg, var í raun um að ræða ríki sem alla tíð var mjög miðstýrt frá Rússlandi. Aðrar helstu borgir Sovétríkjanna voru Leníngrad, Kíev, Minsk, Taskent, Alma-Ata og Novosíbírsk. Sovétríkin voru stærsta ríki heims á sínum tíma, rúmlega 22.400.000 km² að stærð, og náðu yfir ellefu tímabelti.
Upptökin að stofnun ríkisins lágu í októberbyltingunni árið 1917 þegar Bolsévikar steyptu bráðabirgðastjórn Rússlands sem hafði verið mynduð eftir febrúarbyltinguna af stóli, og síðasti keisari Rússlands, Nikulás 2., sagði af sér. Eftir valdarán Bolsévika undir forystu Vladimírs Lenín, stofnuðu þeir Rússneska sósíalíska sambandslýðveldið, fyrsta stjórnarskrárbundna sósíalistaríkið. Áframhaldandi átök innan landsins leiddu til hins blóðuga borgarastríðs. Eftir því sem Bolsévikar náðu undir sig meira landsvæði, stofnuðu þeir ný sósíalistaríki sem voru sjálfstæð að nafninu til. Í desember 1922 voru þessi ríki sameinuð í ein Sovétríki. Eftir dauða Leníns árið 1924 komst Jósef Stalín til valda. Stalín hóf hraða iðnvæðingu og samyrkjuvæðingu í Sovétríkjunum sem leiddu til hagvaxtar, en líka hungursneyðar 1930-1933 þar sem milljónir létu lífið. Nauðungarvinna í Gúlaginu var aukin verulega á þessum tíma. Stalín hóf hreinsanirnar miklu til að losa sig við raunverulega og meinta andstæðinga. Þegar síðari heimsstyrjöld braust út gerðu Þjóðverjar innrás í Sovétríkin. Samanlagt mannfall hermanna og almennra borgara í Sovétríkjunum í síðari heimsstyrjöld er áætlað hafa verið yfir 20 milljónir, sem var meirihluti mannfalls meðal bandamanna í stríðinu. Eftir stríðið voru sovésk leppríki stofnuð á hernámssvæðum Rauða hersins.
Eftir styrjöldina hófst kalda stríðið þar sem Austurblokkin tókst á við Vesturblokkina. Ríkin í Vesturblokkinni tóku flest þátt í stofnun Atlantshafsbandalagsins (NATO) 1949 og mörg ríkin í Austurblokkinni tóku þátt í stofnun Varsjárbandalagsins 1955. Þar sem Sovétríkin höfðu bæði herlið og mikil pólitísk ítök í flestum ríkjum Austurblokkarinnar var litið á stofnun Varsjárbandalagsins sem formsatriði. Yfirmenn NATO kölluðu það „pappakastala“. Bandalögin tvö áttu aldrei í beinum stríðsátökum, en tókust á á pólitískum vettvangi og í leppstríðum. Bæði bandalögin juku hernaðarumsvif innan blokkanna tveggja. Mestu hernaðarátök innan Varsjárbandalagsins voru innrás Varsjárbandalagsins í Tékkóslóvakíu í ágúst 1968 með þátttöku allra aðildarríkja nema Albaníu og Rúmeníu. Albanía dró sig úr bandalaginu í kjölfarið. Eftir dauða Stalíns árið 1953 tók við tímabil af-Stalínsvæðingar undir forystu Níkíta Khrústsjov. Sovétmenn tóku forystuna snemma í geimkapphlaupinu með því að skjóta Spútnik 1 á braut um jörðu, fyrsta mannaða geimskotinu og með því að lenda fyrsta könnunarfarinu á yfirborði annarrar plánetu (Venus).
Á 8. áratug 20. aldar var þíða í samskiptum risaveldanna um stutt skeið, en spennan óx á ný í kjölfar innrásar Sovétmanna í Afganistan árið 1979. Um miðjan 9. áratuginn reyndi síðasti leiðtogi Sovétríkjanna, Míkhaíl Gorbatsjov, að koma á umbótum í stjórnkerfi landsins með stefnunum glasnost og perestrojka. Undir lok kalda stríðsins, árið 1989, var kommúnistastjórnum í nokkrum ríkjum Austurblokkarinnar steypt af stóli. Því fylgdi bylgja þjóðernishyggju og aðskilnaðarhreyfinga í Sovétríkjunum. Árið 1991 var haldin þjóðaratkvæðagreiðsla sem sovétlýðveldin Litáen, Lettland, Eistland, Armenía, Georgía og Moldavía sniðgengu. Meirihluti kjósenda samþykktu því endurnýjað sambandsríki. Í ágúst 1991 reyndu harðlínumenn innan Sovéska kommúnistaflokksins að fremja valdarán til að steypa Gorbatsjov af stóli. Valdaránið misheppnaðist og borgarstjóri Moskvu, Borís Jeltsín, vakti athygli fyrir framgöngu sína við að stilla til friðar. Í kjölfarið var Sovéski kommúnistaflokkurinn bannaður og sambandsríkið Rússland tók við af Sovétríkjunum. Hin sovétlýðveldin urðu sjálfstæð ríki og fyrrum sovétlýðveldi við upplausn Sovétríkjanna.
Efnahagskerfi Sovétríkjanna byggðist á áætlanabúskap. Sovétríkin voru í reynd ráðandi í mótun efnahagsstefnu fyrir flest ríkin í Austurblokkinni. Hagkerfi Sovétríkjanna var það annað stærsta í heimi og þaðan komu margar nýjungar á sviði tækni og vísinda. Sovéski herinn var stærsti herafli heims. Sovétríkin voru kjarnorkuveldi sem áttu líklega stærsta vopnabúr kjarnavopna í heimi. Sovétríkin voru stofnaðili að Sameinuðu þjóðunum og áttu einn af fimm fastafulltrúum í Öryggisráðinu. Áður en ríkið leystist upp var það annað af tveimur risaveldum heims, ásamt Bandaríkjunum.