Colonialissem
From Wikipedia, the free encyclopedia
Sco colonialissem vegn designada l’occupaziun – savens sustegnida da vart dal stadi – da territoris da l’exteriur sco er la submissiun, expulsiun u extincziun da la populaziun indigena tras in domini colonial. Ils colonists ed ils pievels colonialisads èn culturalmain savens esters in a l’auter, quai ch’era collià tar ils signurs colonials en il colonialissem dal temp modern cun la cretta en ina superiuradad culturala sur ils uschenumnads «pievels natirals» e per part er en la superiuradad da l’atgna razza.[1] Quest’idea è vegnida sustegnida tras teorias temprivas d’in’evoluziun socioculturala. La colonisaziun dal mund tras naziuns europeicas ha promovì l’ideologia da l’eurocentrissem.[2]
L’expressiun ‹colonialissem› designescha sper ils fatgs politics dal domini colonial er ina fasa istorica, il temp colonial (u epoca dal colonialissem) ch’ha inizià cun il temp modern: Dapi ils viadis en l’America da Cristof Columbus a la fin dal 15avel tschientaner (il 1492 vala sco vieuta dal temp medieval al temp modern), han pussanzas europeicas furmà imperis colonials d’ultramar, l’emprim la Spagna ed il Portugal, pauc suenter er ils Pajais Bass, la Gronda Britannia e la Frantscha. Il colonialissem è ì a pèr cun l’expansiun europeica. La fin dal temp colonial è situà tranter las emprimas decleraziuns da suveranitad suenter la Revoluziun franzosa (1797: Stadis Unids, Haiti) e la fin da la Segunda Guerra mundiala cun la fundaziun da las Naziuns unidas (1945) sco concept da naziuns equivalentas en tut il mund. Gist il 19avel tschientaner è però stà segnà d’in colonialissem tardiv da novs acturs geopolitics, tranter auter er d’anteriuras colonias. A la cursa da partiziun coloniala da l’Africa en il 19avel tschientaner èn la finala er stads participads la Belgia, l’Italia e la Germania, pia stadis naziunals ch’eran apaina sa furmads. En l’Asia ha surtut la Russia empruvà d’expander. Ed a la vieuta vers il 20avel tschientaner èn vegnids vitiers ils Stadis Unids ed il Giapun sco pussanzas colonialas. Sper l’aspectativa da gudogns economics e da segirar basas da materia prima futuras, han la rivalitad da pussanza e dumondas da prestige giugà in’impurtanta rolla entaifer ils motivs ch’han promovì il colonialissem en il temp da l’imperialissem. Per il temp suenter la fin dal colonialissem discurr’ins er d’in’epoca postcoloniala e da decolonisaziun, surtut vers la mesadad dal 20avel tschientaner. Tendenzas imperialisticas perduran però fin oz e daventan per part schizunt puspè pli fermas; en quest connex discurr’ins da neocolonialissem.
La noziun ‹colonialissem› è colliada stretgamain cun ‹colonisaziun›. Da temps pli vegls è per exempel enconuschenta la colonisaziun greca antica en la regiun da la Mar Mediterrana ubain la colonisaziun da l’ost tudestg dal temp medieval. Areguard las furmas, la dimensiun e la moda da funcziunament è il colonialissem dal temp modern segnà d’ina vasta paletta d’expressiuns. Tant en las metropolas politicas dal domini colonial sco er en la perifera da las colonias sezzas han las singulas pussanzas colonialas sviluppà in vast spectrum da particularitads areguard l’organisaziun e l’execuziun da la pussanza sco er areguard la participaziun dals colonisads a l’apparat da pussanza e las repressiuns cunter ils pievels colonials. Tut quai è er s’effectuà sur il temp colonial ora sin il decurs e las consequenzas da la decolonisaziun.