Қазақстан тарихы
From Wikipedia, the free encyclopedia
Қазақстан тарихы – Еуразия құрлығындағы ең үлкен елдің даму тарихы. Кеңестік дәуір кезінде бұл терминді қазіргі Қазақстан саяси шекарасына қатысты қолданып келген, яғни бүгінгі көрші мемлекеттердің территориясында қалған археологиялық немесе тарихи жәдігерлер, қалалар мен оқиғалар қарастырылмаған. Қазақстан тарихы ұғымы үлкен Еуразия аймағында болған барлық тарихи оқиғалармен тығыз байланысты.
Ежелгі дәуірде Қазақстан аумағында алғашқы адамзат мекендері пайда болды. Палеолит кезеңінде тас құралдар мен қаруларды қолданған алғашқы адамдар өмір сүрді. Неолит кезеңінде адамдар отырықшылыққа көшіп, егіншілік пен мал шаруашылығымен айналыса бастады. Бұл кезеңде Қазақстан аумағында Ботай мәдениеті қалыптасты, олар әлемде тұңғыш рет жылқыны қолға үйреткені белгілі.
Ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде сақтар, үйсіндер мен қаңлылар секілді көне тайпалар өмір сүрді. Сақтар (б.з.д. VII-III ғғ.) өздерінің ерекше мәдениетімен және жауынгерлігімен танымал болды. Олар металл өңдеу өнерінде жетістікке жетіп, өздері қолданған қару-жарақтар мен зергерлік бұйымдарымен белгілі болды. Үйсіндер мен Қаңлылар (б.з.д. II ғ. – б.з. V ғ.) Орталық Азияда қуатты мемлекеттер құрып, Қытаймен және басқа көрші елдермен сауда және мәдени байланыстар орнатты.
VI ғасырда түрік тайпаларының бірігуі нәтижесінде Түрік қағанаты құрылды. Бұл кезеңде түркілер Орталық Азияның кең аумағын басқарып, Ұлы Жібек жолының маңызды бөлігіне айналды. Түрік қағанатының құлауынан кейін Қазақстан аумағында Батыс Түрік қағанаты (603-704 ж.), Түркеш қағанаты (704-756 ж.), Қарлұқ қағанаты (756-904 ж.) сияқты мемлекеттер пайда болды.
XIII ғасырда Шыңғыс ханның жаулап алу жорықтары нәтижесінде Қазақстан аумағы моңғол империясының құрамына кірді. Шыңғыс ханның ұлы Жошы ұрпақтары Қазақстан аумағында Алтын Орда мемлекетін құрды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін Ақ Орда мен Көк Орда пайда болды. Кейінірек Ақ Орда бөлініп, оның орнына Өзбек хандығы мен Ноғай Ордасы құрылды.
1465 жылы Жетісу аймағында Керей мен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығы XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында күшті мемлекетке айналып, қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін жаулап алды. Қасым ханның тұсында (1511-1521 жж.) Қазақ хандығының аумағы кеңейіп, халық саны 1 миллионға жетті. Ол "Қасым ханның қасқа жолы" атты алғашқы заңдар жинағын шығарды. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығының сыртқы саясаты жоңғарлармен, орыстармен және басқа да көрші елдермен күреске бағытталды.
XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында жоңғарлар Қазақ хандығына жиі шабуыл жасады. Бұл кезең қазақ тарихында "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен белгілі. Жоңғар шапқыншылығы қазақтардың үлкен қасіретіне айналды, бірақ олар ақыры жоңғарларды жеңіп, өз тәуелсіздігін сақтап қалды.
XVIII ғасырдың ортасынан бастап Қазақ хандығы Ресей империясының ықпалына түсе бастады. 1731 жылы Кіші жүз Ресейдің протекторатын қабылдады, кейінірек Орта жүз бен Ұлы жүз де Ресейдің құрамына кірді. XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың соңғы ханы Кенесары Қасымұлы Ресейге қарсы көтеріліс ұйымдастырды, бірақ бұл көтеріліс сәтсіз аяқталды.
1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда Алаш Орда автономиясы құрылды. Бірақ 1920 жылы Алаш автономиясы Кеңестік Ресейдің құрамына кіріп, Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді (1925 жылы Қазақ АКСР-і деп өзгертілді). 1936 жылы Қазақстан Кеңес Одағының толық мүшесі ретінде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы болып қайта құрылды.
1920-1930 жылдары Қазақстанда ашаршылық пен репрессиялар болды. 1921-1922 жылдары және 1932-1933 жылдары ұжымдастыру саясаты нәтижесінде миллиондаған адамдар қырылды. Алаш зиялылары, оның ішінде Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы және басқалар, репрессияға ұшырады.
1941-1945 жылдары Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстаннан 1,2 миллионнан астам адам майданға шақырылып, олардың жартысы қайтыс болды. Соғыс кезінде Қазақстанға көптеген зауыттар мен фабрикалар эвакуацияланды. Соғыстан кейін Қазақстан индустриаландыру мен тың және тыңайған жерлерді игеру саясатының орталығына айналды.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан демократиялық реформалар мен нарықтық экономикаға көшу процесін бастады. Елдің тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан халықаралық аренада беделді мемлекетке айналды. Қазақстан 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етіп, 2011 жылы Ислам ынтымақтастығы ұйымының төрағасы болды.