Америкадин Садхьанвай Штатар
Төньяк Америкада урнашкан дәүләт / From Wikipedia, the free encyclopedia
Америкадин Садхьанвай Штатар, гьакӀни АСШ, Садхьанвай Штатар, Штатар, Америка (ингл. United States of America, USA, U.S., the USA, America, the States) — Кеферпатан Америкада авай гьукумат я. Чилин кьадар — 9,5 млн км² я[1][2][3][4] (дуьньяда 4-лагьай чкадал ала). Агьалийрин кьадар — 320 млн кас я (2013 йисан къимет, дуьньяда 3-лагьай чкадал ала). Кьилин шегьер — Вашингтон я.
Америкадин Садхьанвай Штатар United States of America | |||||||||||
|
|||||||||||
Кьилин шегьер: | Вашингтон | ||||||||||
Шегьерар: | Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Чикаго, Хьюстон, Филадельфия, Финикс, Сан-Антонио, Сан-Диего, Даллас | ||||||||||
Аслутуширвал: | 4 мара 1776 (ЧӀехибританиядилай) | ||||||||||
ЧӀал: | инглис | ||||||||||
Идара авунин тегьер: | Президентдин республика | ||||||||||
Кьил: | Жозеф Байден | ||||||||||
Майдан: | 9 518 900 км² (4-лагьай) | ||||||||||
· Цин кьадар %: | 6,76 | ||||||||||
Агьалияр: | 313 232 044 кас (3-лагьай) | ||||||||||
· Агьалийрин чуькьуьнвал: | 32 кас/км² | ||||||||||
Пул: | АСШдин доллар | ||||||||||
КъВБ: | 14256 млрд. $ (1-лагьай) | ||||||||||
· АСКА КъВБ: | 46 381 $ | ||||||||||
ИПВИ: | 0,91 (4-лагьай) | ||||||||||
Домен: | .us, .mil, .gov | ||||||||||
Телефондин код: | +1 | ||||||||||
Сятдин чӀул: | -10, -9, -8, -7, -6, -5 |
Садхьанвай Штатар кефер патай Канададихъ галаз ва кьибле патай — Мексикадихъ галаз са сергьятра ава, гьакӀни Урусатдихъ галаз гьуьлуьн сергьятар ава. Адан къерехар рагъэкъечӀдай патай Атлантик океанди, рагъакӀидай патай — Лас океанди, кефер патай — Кеферпатан МуркӀарин океанди кьунвайди я.
Америка — федератив садвал я ва 50 штатрикай ва Колумбия федерал округдикай ибарат я. Идалайни гъейри, Вест-Индияда авай Виргин островар, Пуэрто-Рико, РагъэкъечӀдайпатан Самоа, Гуам ва Океаниядин пара кьадарда островар Америкадиз талукь я.
Конституциядин жигьетдай Америкадиз официал чӀал авач. Агьалидин чӀехи пай инглис чӀалал рахазва лугьуз и чӀал гьукуматда де-факто официал чӀал хьиз физва. Этнографиядин жигьетдай Садхьанвай Штатар виридалайни цӀару ва жуьреба-жуьре культура авай гьукуматрикай сад я. Авай гьалар чара-чара уьлквейрай ва континентрай Америкадиз чӀехи масштабра физвай миграциядин нетижада арадал атанва[5]. Пулунин тек — АСШдин доллар я. АСШдин агьалийриз американвияр лугьузвайди я, адет тирвал Садхьанвай Штатрин тӀварцӀин альтернатива хьиз Америка тӀваруникай менфят къачузвайди я[5].
Америка — федератив конституциядин республика я. Ихтиярар федератив регьбервилин ва штатрин регьбервилин арада чара жезва. 50 штатдикай гьардав чпин конституция, гьукуматдин органрин ва идара авунин система гва. Кьилиз акъуддай, законар акъуддай ва дувандин гьакимвилерин патай Президентди, АСШдин Конгрессди ва Лап Кьилин Дуванди векилвал ийизвайди я.
Америкадин Садхьанвай Штатар 1776 йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цӀипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783 йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтӀ хьана. 1787 йисуз АСШдин Конституция кьабул хьана, 1791 йисуз — Ихтийрикай Билль, ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860 йисарра лукӀар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведик кьил кутунай. Кефер патан штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукӀвал тухун къадагъа гъана. ГьакӀни кефер патан штатрин гъалибвили уьлкведиз садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).
Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7 трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23 % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я[6][7][8][8].
АСШ — Садхьанвай Миллетрин Тешкилатдин ва Кеферпатан Атлантикадин Альансдин диб эцигай гьукумат я, СМТдин Хата авачирвилин Советда абурув гьамишан чка гва.
АСШдив къудратар авай яракьламишнавай къуватар гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чӀехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чӀехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава[9][10].
Планетадал виридалайни чӀехи экономикадин, политикадин, культурадин ва дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир акьалтӀай гьукумат хьиз гьисабзава[11][12][13].