Kratyzm
termin wprowadzony przez Władysława Witwickiego / Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Kratyzm, teoria kratyzmu (gr. kratos – siła, moc) – termin wprowadzony przez Władysława Witwickiego (twórcę teorii kratyzmu).
Zalążki teorii kratyzmu pojawiły się już w pracy doktorskiej Witwickiego Analiza psychologiczna ambicji[1]. Zawiera ona najważniejsze tezy, które następnie zostały odpowiednio rozwinięte. Za oficjalną datę ogłoszenia tej teorii i nazwania jej „kratyzmem” przyjmuje się 25 lipca 1907 – dzień wygłoszenia referatu na sekcji filozoficznej X Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich we Lwowie[2][3]. Pełne rozwinięcie i dojrzałą formę uzyskała w napisanym przez Witwickiego drugim tomie podręcznika psychologii (1927)[4] [5].
Źródłem inspiracji przy tworzeniu teorii kratyzmu były dla Witwickiego dzieła Arystotelesa, Nietzschego, Hobbesa, ewolucjonistyczne idee Spencera oraz dialogi Platona (głównie Gorgiasz, Fajdros, Państwo)[6][7].
Punktem wyjścia teorii Witwickiego było wyróżnienie dwóch stanów o podobnym „kratycznym” zabarwieniu, polegającym na doznaniach poczucia mocy[8][9][10]:
- podnoszenia (kratyzm dodatni)
- siebie (egoizm, duma, buta, zarozumiałość)
- innych (szacunek, podziw, altruizm)
- gnębienia, poniżania (kratyzm ujemny)
- siebie (skrupuły, wyrzuty, poczucie winy, potrzeba umartwień)
- innych (okrucieństwo, sadyzm)
Witwicki w ramach teorii kratyzmu przeprowadził klasyfikację uczuć, będącą w istocie klasyfikacją stosunków międzyludzkich, klasyfikacją sytuacji życiowych[11]. Teoria zakłada, że zachowanie poczucia mocy bądź dążenie do jego odzyskania, decyduje o charakterze stanów uczuciowych w stosunkach między ludźmi. Według Witwickiego człowiek ambitny nie znosi „poczucia własnej niemocy”[12] i szuka wyniesienia się ponad innych. Każdemu zaspokojeniu ambicji towarzyszy przyjemność oraz „poczucie siły”[13]. Ambicję można uznać za instynkt, między innymi dlatego, że jest czymś powszechnym i przejawia się mimowolnie[14]. Witwicki wywodził stąd 6 możliwych stanów uczuciowych w stosunkach międzyludzkich[15][16][17]:
- uczucia wobec silniejszych życzliwych (uczucia czci i wdzięczności)
- uczucia wobec życzliwych równych (przyjaźń)
- uczucia wobec życzliwych słabszych (uczucia opiekuńcze, litość)
- uczucia wobec silniejszych wrogów (nienawiść, zawiść)
- uczucia wobec nieprzyjaciół równych (impas, bezradność)
- uczucia wobec wrogów słabszych (lekceważenie, wstręt, pogarda, ironia)
O randze teorii kratyzmu świadczy jej zbieżność z ogłoszoną później (1912) teorią dążenia do mocy Alfreda Adlera[18][19]. Zbieżność myśli obu uczonych świadczy o osadzeniu psychologicznych poglądów Witwickiego w nurcie nauki europejskiej[20]. Sprawę podobieństw między teoriami Witwickiego i Adlera przeanalizowała Estera Markin i wykazała, że powstały one niezależnie od siebie, lecz zostały wyprowadzone ze zbieżnego założenia podstawowego. Obaj autorzy przyjęli dążenie do mocy (poczucia mocy) za podstawowy mechanizm aktywności ludzkiej[21]. Istnieją jednak między nimi istotne różnice[22]. Witwicki oceniał ambicję pozytywnie, Adler – negatywnie. Teoria kratyzmu jest teorią filozoficzną, ogólnopsychologiczną, dotyczącą głównie psychologii uczuć i estetyki. Natomiast teoria Adlera dotyczy psychopatologii, psychoterapii i pedagogiki[11].
Teoria kratyzmu odcisnęła swoje piętno w estetyce. Witwicki wprowadził pojęcie „układu spoistego dobrze zamkniętego”. Według niego układy takie wzmagają nasze poczucie mocy[23], natomiast chaotyczna wielość i różnorodność zjawisk budzi niepokój, czujemy się wobec niej słabi i bezradni. Gdy różnorodność ta zostaje uporządkowana, daje to ludziom przyjemne poczucie panowania nad różnorodnością[24].