تحول مقام به دستگاه
From Wikipedia, the free encyclopedia
تحول مقام به دستگاه اصطلاحی است برای توصیف تغییراتی که در روش طبقهبندی و آموزش موسیقی سنتی ایرانی رخ داد و در آن طبقهبندیهای قبلی که بر اساس مقام بود، با طبقهبندیهای جدیدی که بر اساس دستگاه است، جایگزین شد. زمانبندی آن مستند نیست و مورد اختلاف نظر است؛ اگر چه در مورد شروع این تحول گمانهزنیهای مختلفی وجود دارد، اما اکثر پژوهشگران پایان این تحول را به اوایل دورهٔ قاجاریه و خاندان فراهانی نسبت میدهند.
موسیقی در ایران | |
---|---|
تاریخ | |
پیش از اسلام | هخامنشیان • ساسانیان |
پس از اسلام | صدر اسلام • مروگی |
معاصر | قاجار • پهلوی • لسآنجلسی • زیرزمینی |
موسیقی سنتی ایرانی | |
مقامها • نظریهٔ ادوار • دستگاهها • تحول مقام به دستگاه • ردیف • فواصل موسیقی ایرانی • گوشه • آوازها • سازها • فرمها | |
دیگر سبکها | |
پاپ • رپ • راک • سمفونیک • جاز • متال • کرال | |
نواحی | |
آذربایجانی • شوشتری • ایلامی • جنوبی • باصری • مازندرانی • بختیاری • سیستانی • بخشیهای خراسان شمالی • بلوچی • بندری • ترکمنی • خراسانی • علوانیه • کردی • کرمانی • گیلکی • لری | |
مناسبتی | |
زرتشتی • نوروزخوانی • تعزیه • رمضان • صلواتخوانی • مداحی | |
در فاصلهٔ قرن چهارم تا نهم هجری، موسیقی علمی ایران وضعیت خوبی داشت و از نظام ادواری برای شرح موسیقی با کمک مقامها استفاده میشد. در این نظام موسیقایی، دوازده مقام تعریف شده بود که عشاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیرافکند، بزرگ، زنگوله، رهاوی، حسینی و حجازی نام داشتند. اما در قرن نهم هجری با تبعیت حکام ایرانی از متعصبین بانفوذی که مخالف موسیقی بودند، رشد علمی موسیقی در ایران متوقف شد و در همین حال تغییرات و جابهجاییهای بسیاری در موسیقی ایران صورت گرفت. زمان شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقامها دقیقاً مشخص نیست ولی احتمالاً به دورهٔ تیموریان (سدهٔ هشتم تا دهم هجری قمری) بر میگردد. در طی این تحولات، مقامها جای خود را به دستگاهها دادند و نظام نوینی برای طبقهبندی و تدریس موسیقی شکل گرفت که بعدها ردیف نامیده شد. در این نظام معمولاً هفت دستگاه (همایون، ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راستپنجگاه و نوا) و پنج آواز برشمرده میشود (در منابع مختلف فهرست این آوازها متفاوت ذکر شده اما معمولاً شامل زیر مجموعهای از این موارد است: آواز دشتی، آواز ابوعطا، آواز بیات ترک، آواز افشاری، آواز شوشتری، آواز بیات کرد و آواز بیات اصفهان).
اگرچه، سیر تحول نظام مقامی به دستگاهی یکی از پرسشهای بنیادین در تاریخ موسیقی ایران است اما پژوهشهای چندانی در این زمینه انجام نشده است. از جمله انتقادهای وارد شده به این تحول آن است که به جای تمرکز روی موسیقی به عنوان یک علم، توجه را فقط روی موسیقی به عنوان یک هنر اجرایی معطوف کرده و بیانگر یک نظریهٔ روشنگر دربارهٔ موسیقی نیست.